Ngô Đình Quế – Nguyễn Đức Minh

Trung tâm Nghiên cứu Sinh thái và Môi trường rừng

Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam

Rừng ngập mặn (RNM) là một hệ sinh thái đặc biệt ở vùng triều Việt Nam, là vốn quý giá vô tận. Ngoài chức năng phòng hộ, bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ tính đa dạng sinh học, RNM còn có ý nghĩa kinh tế, quốc phòng và là những điểm du lịch sinh thái – văn hóa quan trọng.

Tuy nhiên trong nhiều năm trở lại đây, RNM của Việt Nam đứng trước nguy cơ bị thu hẹp dần do nhiều nguyên nhân khác nhau, đặc biệt hiện tượng phá RNM quai đầm nuôi tôm phát triển ở khắp các tỉnh ven biển, làm cho RNM bị suy giảm mạnh. Chỉ 20 năm trở lại đây, RNM đã bị mất 1/3 diện tích. RNM các tỉnh phía Bắc cũng đang trong tình trạng báo động như vậy. Để vừa bảo vệ và phát triển RNM bền vững, vừa đảm bảo nuôi trồng thuỷ sản kết hợp với RNM có hiệu quả lâu dài, Trung tâm Ngiên cứu Sinh thái và Môi trường rừng đã tiến hành nghiên cứu xây dựng mô hình lâm ngư kết hợp, vừa bảo vệ được rừng, vừa cho thu nhập ổn định và lâu dài cho người dân địa phương. Đây là một trong các kết quả nghiên cứu của đề tài độc lập cấp Nhà nước ” Nghiên cứu các giải pháp kinh tế, kỹ thuật tổng hợp nhằm khôi phục và phát triển Rừng ngập mặn và rừng Tràm tại một số vùng phân bố ở Việt Nam“

1. Địa điểm và điều kiện nghiên cứu

Mô hình được xây dựng từ 33 ha đầm nuôi tôm theo hình thức quảng canh tại thôn Chỉ Bồ, xã Thuỵ Trường, huyện Thái Thuỵ – Thái Bình có hiệu quả rất thấp. Nguồn tôm giống và thức ăn cho tôm hoàn toàn dựa vào nguồn tự nhiên, mực nước trong đầm tôm nông (0,6m) nước không lưu thông được dẫn đến cây RNM trong đầm tôm bị chết dần đặc biệt là cây Trang có nguy cơ bị tiêu diệt, nguồn nước trong đầm tôm bị ô nhiễm, nguồn tôm giống và thức ăn cho tôm ngày càng ít và bị cạn kiệt dần. Hàng năm chủ đầm chỉ thu được bình quân 120 triệu đồng trên toàn bộ diện tích.

Đề tài chọn đầm tôm này để xây dựng mô hình Lâm ngư kết hợp theo kiểu ao tôm sinh thái, vừa bảo vệ rừng vừa kết hợp với nuôi tôm.

2. Nội dung xây dựng mô hình.

Trên cơ sở 33ha đầm nuôi quảng canh cải tiến (QCCT), đề tài đã xây dựng thành 3 mô hình: bán thâm canh, QCCT và đối chứng.

+ Mô hình nuôi tôm bán thâm canh: quy mô 2 a bao gồm:

· Mặt nước nuôi tôm: 0,8a

· Diện tích rừng trong ao: 0,8a

· Bờ bao: 0,4a

Tỷ lệ mặt nước và rừng là 1:1, có 2 cống cấp và thoát nước để nước trong ao luôn được lưu thông.

· Rừng trong ao tôm được trồng bổ sung thêm cây Trang để đảm bảo mật độ 2000 cây/ha với cách bố trí ao nuôi tôm ở phía trước, rừng ở phía sau, xung quanh ao có mương để dẫn và thoát nước.

+ Mô hình nuôi tôm QCCT: quy mô 10ha, bao gồm:

· Mặt nước nuôi tôm: 2,7ha

· Diện tích rừng trong ao: 6,3ha

· Bờ bao: 1,0ha

Tỷ lệ mặt nước và rừng là 2:5, có 3 cống cấp và thoát nước để nước trong ao luôn được lưu thông.

· Rừng trong ao tôm cũng được trồng bổ sung thêm cây Bần và Trang để đảm bảo mật độ cây Trang 4000 – 5000 cây/ha, cây Bần 400 – 500 cây/ha. Cũng bố trí theo kiểu ao trước, rừng sau.

Trên bờ bao của cả 2 mô hình đều trồng cây ăn quả như: Chanh, Dừa, Hoè, cây gỗ như Keo lai.

3. Biện pháp tác động.

Sên vét lại toàn bộ kênh mương đã có, thau rửa đáy lọc, dùng vôi bột khử phèn, diệt cá dữ. Thả 10 con tôm giống/m²đối với ao bán thâm canh và thả 5 con tôm giống đối với ao QCCT. Từ tháng 4 đến tháng 8 cho bổ xung thức ăn công nghiệp.

4. Kết quả

4.1. Về Rừng ngập mặn:

Qua 2 năm xây dựng mô hình, diện tích RNM trong các ao tôm được bảo vệ tốt, không bị xâm lấn, chặt phá. Nhờ thuỷ triều được lưu thông do các hệ thống cống nên sinh trưởng của RNM vẫn tốt.

Sinh trưởng bình quân của RNM trong mô hình nuôi tôm ở Thái Thuỵ – Thái Bình.

Loại mô hình	Trang	Bần
Cây /ha	D₀ (cm)	H (m)	Cây/ha	D₀ (cm)	H (m)
Bán thâm canh	2.500	6,0 – 6,5	1,5 -1,7	–	–	–
QCCT	5.000 – 6.000	9 – 10	1,5 -1,7	400-500	19 – 20	6,5 – 7,0
Đối chứng	8.000 – 10.000	9 – 10	1,7 -1,8	400 – 500	19 – 20	6,5 – 7,0

4.2 Về nuôi trồng thuỷ sản.

Thả tôm sú vào tháng 4/2001 và tháng 4/2002. Sau 3 tháng nuôi cho thấy trọng lượng, chiều dài con tôm, năng suất giữa các hình thức nuôi có sự chênh lệch rõ rệt.

Kết quả nuôi tôm trong các mô hình thử nghiệm ở Thái Thuỵ – Thái Bình.

Chỉ tiêu theo dõi	Mô hình thử nghiệm
Ao bán thâm canh	Ao QCCT	Ao đối chứng
2001	2002	2001	2002	2001	2002
Thời gian nuôi (ngày)	100	100	100	100	100	100
Mật độ thả (con/m²)	10	10	5	5	5	5
Cỡ tôm thả (cm/con)	3-4	3-4	3-4	3-4	3-4	3-4
Loại thức ăn sử dụng	Kp	Kp	Kp	Kp	Kp	Kp
Tỷ lệ sống (%) ao giống	70-75	75-80	>70	70-75	70	70-72
Cỡ tôm thu hoạch (g/con)	25.4	28.4	23.5	27.2	22.4	26.1
Năng suất kg/ha mặt nước	614	848	385	438	274	288
Năng suất kg/tổng số diện tích	307	512	154	175	130	135

Kết quả trên cho thấy, nuôi bán thâm canh thì trọng lượng và chiều dài con tôm lớn nhất, đạt chất lượng và yêu cầu xuất khẩu cao. Tuy nhiên, mức độ đầu tư cho nuôi bán thâm canh cao, khi bị rủi ro thì bị thiệt hại lớn, cho nên cần tiếp tục nghiên cứu nhiều và tính toán kỹ, có thể nuôi QCCT phù hợp hơn trong điều kiện canh tác hiện nay ở đa số các hộ gia đình nuôi tôm kết hợp với RNM ở Thái Bình.

4.3. Về diễn biến môi trường

Biến động một số yếu tố môi trường trong các mô hình

thí nghiệm năm 2001- 2002 ở Thái Bình.

Các chỉ tiêu môi trường	Ao bán thâm canh	Ao quảng canh cải tiến	Ao đối chứng
2001	2002	2001	2002	2001	2002
Độ pH	Trước khi nuôi	8,26	8,0	8,76	7,8	8,66	8,6
Trước khi thu hoạch	7,74	7,8	7,86	8,0	7,86	7,8
Biến động	1,12	0,2	0,90	0,2	0,8	0,8
Độ mặn(%)	Trước khi nuôi	16,2	14,0	16,6	14,0	16,2	16,0
Trước khi thu hoạch	4,2	6,0	3,8	4,0	3,6	3,8
Biến động	12	8,0	12,8	10,0	12,6	12,2
DO mgO₂/lit	Trước khi nuôi	7,4	5,5	7,3	5,2	7,2	7,0
Trước khi thu hoạch	3,6	5,3	4,7	4,5	4,8	4,8
Biến động	3,8	0,2	2,6	0,7	2,4	2,2
BOD mg O₂/lit	Trước khi nuôi	2,8	3,0	3,1	4,0	3,6	3,2
Trước khi thu hoạch	16,2	11,0	13,8	14,0	10,8	10,5
Biến động	13,4	8,0	10,7	10,0	8,8	7,3
COD mg O₂/lit	Trước khi nuôi	7,4	5,0	2,2	6,0	20	3,5
Trước khi thu hoạch	21,2	12,0	16,2	18,0	10,8	12,5
Biến động	13,8	7,0	14,0	12,0	8,3	8,0
H₂S mg/lit	Trước khi nuôi	0	0,014	14,4	0,010	0	0,01
Trước khi thu hoạch	1,15	0,121	0,01	0,236	0,54	0,58
Biến động	1,15	0,107	0,56	0,226	0,54	0,57
NO₂ mg.lit	Trước khi nuôi	0,010	0,001	0,55	0,001	0,003	0,002
Trước khi thu hoạch	0,324	0,104	0,020	0,022	0,006	0,003
Biến động	0,340	0,103	0,118	0,021	0,003	0,001
PO₄^3- mg/lit	Trước khi nuôi	0,086	0,025	0,098	0,011	0,052	0,050
Trước khi thu hoạch	0,450	0,028	0,430	0,051	0,440	0,400
Biến động	0,364	0,003	0,332	0,040	0,388	0,350

Môi trường của các ao thử nghiệm nuôi tôm bán thâm canh và QCCT ít biến động trong 2 năm qua. Đặc biệt là các yếu tố môi trường như DO và BOD được cải thiện rõ rệt. Các yếu tố bất lợi cho nuôi tôm như H2S là chất gây độc cho tôm năm 2002 giảm đáng kể so với năm 2001.

4.4. Về hiệu quả kinh tế:

Đánh giá hiệu quả kinh tế của mô hình Lâm- Ngư kết hợp

tại Thái Thuỵ- Thái Bình

Đơn vị tính: 1.000đồng

Các chỉ tiêu	Ao bán thâm canh (2ha)	Ao QCCT (10ha)	Ao đối chứng (16ha)
2001	2002	2001	2002	2001	2002
Giá trị SX GO	63.660	75.980	176.260	187.708	178.260	198.820
Chi phí trung gian IC	25.500	27.500	64.075	67.568	89.100	89.100
Chi phí cố định FC	5.000	5.000	15.000	15.000	20.000	20.000
Tổng chi phí SX TC/ha	15.250	16.250	7.907	8.256	6.818	6.818
Thu nhập hỗn hợp/ha mặt nước	32.160	42.480	32.400	35.000	10.800	14.000

Qua số liệu tính toán các chỉ tiêu trên cho thấy: tổng thu nhập (GO) trong ao đối chứng là lớn nhất, nhưng thu nhập hỗn hợp/ha mặt nước là thấp nhất, nguyên nhân là do đầu tư thấp (TC/ha). Số liệu trên cũng cho thấy, ở ao bán thâm canh có tổng chi phí (TC/ha) là cao nhất, nhưng đem lại hiệu quả lớn nhất (42.480.000 đồng).

5. Nhận xét chung:

Ao nuôi tôm bán thâm canh và QCCT dạng ao trước rừng sau, với tỷ lệ ao/rừng là 1/1 hoặc 2/5 đáp ứng được yêuảiafu ao nuôi tôm kết hợp với RNM, là mô hình có triển vọng cần theo dõi tiếp và có thể nhân rộng ra một số địa phương ở phía Bắc.

– Tăng số lượng cống cho mỗi ao nuôi tôm nhằm đạt tỷ lệ 2-3 ha/cống, đảm bảo cho nước thuỷ triều lưu thông thường xuyên trong ao, vừa hạn chế ô nhiễm môi trường, vừa đảm bảo cho cây rừng trong ao tôm phát triển bình thường.

– Chặt tỉa bớt cây rừng nơi quá dày, trồng bổ sung cây rừng vào nơi còn trống, đảm bảo mật độ trong ao bán thâm canh < 2500 cây/ha, ao QCCT < 5000 cây/ha, trong đó có 400-500 cây Bần là hợp lý nhất.

– Chỉ nên thả tôm ở mật độ vừa phải 5-10 con/m², đảm bảo cho tôm có môi trường sống tốt. Nếu thả dày quá thì lượng thức ăn cho vào phải nhiều dẫn đến ô nhiễm nguồn nước, có hại cho năng suất và sản lượng của tôm.

Trên đây là một số kết quả xây dựng mô hình Lâm- ngư kết hợp ở Thái Bình, mô hình cần một thời gian theo dõi thêm trước khi nhân rộng ra nhiều nơi. Tuy nhiên, nhiều hộ gia đình ở Thái Thuỵ và Tiền Hải- Thái Bình đã áp dụng và bước đầu cho kết quả tốt.

Tài liệu tham khảo

1. Phan Nguyên Hồng, Hoàng Thị Sản , 1984. Kết quả nghiên cứu hệ thực vật RNM Việt Nam – Tuyển tập hội thảo quốc gia về HST RNM, Hà Nội, 12 / 1984.

2. Phan Nguyên Hồng, Trần Văn Ba, Hoàng Thị Sản, Lê Thị Trễ, Nguyễn Hoàng Trí, Mai Sỹ Tuấn, 1997 – Vai trò của RNM Việt Nam, kỹ thuật trồng và chăm sóc, NXB Nông nghiệp Hà Nội.

3. Đỗ Đình Sâm,1999– Một số vấn đề trong quản lý sử dụng bền vững hệ sinh thái RNM và rừng Tràm, Hội thảo quốc gia về bảo vệ và Phát triển RNM ven biển Nam Bộ, Cà Mau, Viện KHLN Việt Nam.

4. Đỗ Văn Khương, Vũ Dũng, 1998. Hiện trạng và khả năng phát triển nuôi trồng thuỷ sản ở các tỉnh ven biển miền Bắc Việt Nam– Báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu khoa học, Nha Trang.

5.FAO, 1984. Mangrove forests in Asia– Pacific Region, Fao Bangkok, Thailand.

6. UNEP. Transboundary Diagnotic Analysis for the South China Sea– EAS / RCU Technical reports series N.14.

Summary

The paper deals with the silvo-pisci culture model as ecological fish-pond that serves forest protection at the same time allows shrimp farming on the 33ha of extensive shrimp farming squares at present in Thai Thuy, Thai Binh.After implementation in 2 years, rather good results have been obtained from the model as regards growth of mangrove forest, aqua-culture and environment improvement.