Nguyễn Quang Trung

Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam

Diện tích đất phèn chiếm 1/3 trong tổng số gần 4 triệu héc ta đất ở Đồng bằng sông Cửu long (ĐBSCL), và phân bố ở hầu hết các tỉnh, nhưng tập trung chủ yếu ở 1 số tỉnh như: Long an, Đồng Tháp, Kiên Giang ,An Giang.. .

Đất phèn ở ĐBSCL nhìn chung phân bố ở những nơi có địa hình thấp, được hình thành do qúa trình bồi lắng phù sa của các con sông từ ngàn xưa. Hàng năm vào cuối mùa mưa cho đến hết mùa lũ (Từ tháng 9 đến tháng 2), phần lớn diện tích đất ở các nơi này bị ngập nước.Tùy theo địa hình từng vùng và mực nước lũ hàng năm, độ ngập nước trung bình dao động từ 0.5 m đến 1m ( so với mặt đất tự nhiên).

Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu đất, môi trường và lâm sinh thì ở những vùng phèn nặng và vùng hoang hóa chưa có hệ thống kênh mương thủy lợi hoàn chỉnh, việc sử dụng đất vào mục đích trồng rừng đang mang lại hiệu qủa kinh tế cao và hiện nay các giống tràm ( Melaleuca sps.) đang đợc coi là loài cây thích hợp.

Trên thực tế ở một số tỉnh như Long An , Tiền Giang , Kiên Giang v.v..phong trào trồng rừng và diện tích rừng trồng đang gia tăng. Nhiều hộ nông dân đã chuyển đổi từ gieo trồng cây nông nghiệp sang trồng tràm, vì năng suất và giá thu mua của một sồ loại nông sản ở vùng này thường thấp và không ổn định.

Theo số liệu thống kê của sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Long an, tính đến năm 1999 toàn tỉnh trồng được 35869 ha rừng. Để đạt được chỉ tiêu 60438 ha rừng vào năm 2010, phải trồng thêm 24869 ha ( trong đó 11899 ha là đất hoang hóa, số còn lại phần lớn là đất nông nghiệp chuyển sang)

Nhu cầu trồng rừng hiện nay cũng như trong thời gian tới trên vùng đất phèn ĐBSCL là rất lớn. Nhiệm vụ đặt ra cho những người làm lâm nghiệp — phát triển rừng là làm sao hỗ trợ cho các chủ rừng không chỉ tăng nhanh diện tích rừng trồng mà còn duy trì được diện tích rừng đã có, đảm bảo và từng bước cải thiện đời sống của các chủ rừng (theo định hướng kinh doanh rừng bền vững). Để đạt được mục tiêu đó, ngoài các yếu tố hàng đầu cần được quan tâm như, chọn giống cây trồng , áp dụng các biện pháp kĩ thuật lâm sinh hợp lý. . . thì việc từng bước đưa cơ giới hóa vào phục vụ trồng rừng trong các khâu chuẩn bị đất và chăm sóc rừng, cũng như việc khai thác vận chuyển lâm sản sau này là những vấn đề cần thiết và có thể thực hiện được.

Đối với những vùng đất hoang, bước chuẩn bị đất trồng rừng gồm 2 khâu: Xử lí thực bì và làm đất:

1. Sử lí thực bì: Lớp thảm thực vật trên đất phèn chủ yếu là các loài cỏ năng(Eleocharis dulcis), cỏ mòm(Ischaemum indicum), bàng (Lepironia articulta), đưng( Scleria poeformis) và tràm gió (Melaleuca cajuputi). Đối với những nơi có đưng và tràm gió, khâu dọn sạch và triệt tiêu khả năng tái sinh chồi của những loại cây này là rất cần thiết cho khâu làm đất tiếp theo cũng như đảm bảo cho chất lượng rừng trồng sau này. Trong khâu này có thể sử dụng 2 loại máy: Máy ủi và máy kéo có gắn bánh lồng. Tuỳ theo tình trạng thực bì ở hiện trường, việc áp dụng quy trình sử lý thực bì có khác nhau. Đối với khu vực có mật độ tràm gió dày đặc, có thể áp dụng một trong 2 quy trình sau:

¨ Dùng máy ủi hoặc máy kéo gắn bánh lồng ủi đổ và làm dập gốc toàn bộ cây tràm gió, sau đó dùng máy ủi gom và dọn sạch thực bì. Phương pháp này xử lý thực bì triệt để hơn và cũng tạo thuận lợi hơn cho khâu lên liếp tiếp theo.

¨ Dùng máy ủi có dải xích chống lầy hoặc máy kéo có gắn bánh lồng ủi đổ và làm dập gốc toàn bộ cây tràm gió vào thời điểm đầu mùa lũ khi mực nước lũ vào khỏang 10cm đến 15 cm ( so với mặt đất tự nhiên). Như vậy sau khi ủi, chồi tràm gió tái sinh sẽ bị ngập lũ, không đủ dưỡng khí và ánh sáng quang hợp sẽ bị tiêu diệt. Phương pháp này tuy có kinh tế hơn nhưng chỉ áp dụng thích hợp cho những vùng trồng lan ( không lên liếp) và ở những diện tích mật độ tràm gió không quá dày đặc, chiều cao cây tràm gió dưới 1,5 m.

2. Làm đất:

Trên những vùng đất phèn bị ngâp nước ( mỗi năm 1 lần), lên liếp là biện pháp sử dụng đất và trồng các loài cây không chịu được ngập úng( chẳng hạn như bạch đàn, keo..). Lên liếp là công việc đào mương đắp bờ ( hay còn gọi là liếp). Mặt liếp là nơi trồng cây, mương là hệ thống cấp, thoát nước và là nơi xổ phèn, nhờ đó mà độ phèn trong đất trên mặt liếp giảm, đất được cải tạo dần. Đồng thời hệ thống kênh mương còn tạo thuận lợi cho việc vận chuyển cây con trong trồng rừng , cũng như việc chăm sóc rừng và vận chuyển lâm sản khai thác sau này. Ngoài ra, hệ thống kênh mương hợp lí còn là những băng cản lửa và nơi cung cấp nước phòng chống cháy rừng.

Tùy theo từng loại cây trồng và địa hình từng vùng, việc thiết kế mương, liếp có khác nhau. Mặc dù chưa có một quy trình cụ thể, nhưng trên cơ sở kích thước của các loại mương, liếp hiện nay đang áp dụng, chúng tôi thấy hoàn toàn có thể sử dụng cơ giới để thi công thay thế cho lao động thủ công trong công đoạn này.

Vào mùa khô sau khi lũ đã rút, nền đất tương đối cứng, đủ điều kiện cho phép một số loại máy kéo có thể hoạt động được. Hiện nay trên thị trường Việt nam đã có một số loại dải xích chuyên dùng cho vùng đất mềm, sình lầy (Chẳng hạn máy kéo KOMATSU D31-PL20 với dải xích chống lầy, có áp lực lên mặt đất vào khoảng 0.26 kg/cm2- tương đương áp lực bước chân người lên mặt đất)

Trên cơ sở công cụ đào mương của nước ngoài (Liên xô cũ), một vài cơ sở như Công ty trồng rừng Kiên- Tài ở Kiên Giang, Phân viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Bộ, đã cải tiến thiết kế thành dàn cày lên liếp. Mặc dù chưa thật hoàn hảo song hệ thống dàn cày này là bước tiến đầu tiên, khẳng định khả năng đưa cơ giới vào khâu đào mương lên liếp, phục vụ trồng rừng trên vùng đất phèn ở ĐBSCL.

Năm 1998, trạm thực nghiệm lâm nghiệp Thạnh Hóa, thuộc Phân viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Bộ đã sử dụng đồng bộ một số loại máy và thiết bị vào việc chuẩn bị đất trồng rừng trên vùng đất phèn huyện Thạnh Hóa, tỉnh Long An. Nhóm các máy được sử dụng vào khâu xử lí thực bì gồm có: Máy kéo MTZ-530, MTZ-82 với bánh lồng thép, Máy ủi KOMATSU D31 PL20. Nhóm máy được sử dụng vào khâu lên liếp gồm có: Máy kéo Challenger 35, máy xúc KOMATSU PC 100, máy xúc KOMATSU PC12-R8. Mặc dù thời gian và diện tích đất đựợc làm chưa nhiều để có thể khẳng định tính ưu việt cũng như việc tính toán năng xuất, đơn giá.v.v.. nhưng bước đầu, qua kết qủa đạt được chúng tôi sơ bộ đánh giá:

– Nhóm máy sử dụng vào khâu xử lí thực bì đã đạt được yêu cầu kĩ thuật cho việc làm đất trồng rừng, năng xuất và đơn giá còn tùy thuộc vào loại thực bì cũng như mức độ dày đặc của thực bì. Ơ những diện tích có mật độ tràm gió cao thì việc áp dụng cơ giới chắc chắn đạt chất lượng và hiệu qủa kinh tế cao hơn so với làm thủ công.

– Nhóm máy phục vụ lên liếp trồng rừng: Do đặc điểm hóa tính và phân tầng của vùng đất phèn, các nhà nghiên cứu đất và môi trường đã khuyến cáo cho việc đào mương để lên liếp không nên vượt qúa độ sâu 0.6m đến 0.8 m ( tùy theo từng vùng), vì dưới độ sâu này là tầng phèn tiềm tàng, nếu đào và đắp đất thuộc tầng đất này lên mặt liếp chẳng những không có lợi cho cây trồng mà còn gây ảnh hưởng xấu cho môi trường xung quanh. Vì vậy để đạt được độ cao và bề rộng hợp lý cho các liếp trồng bạch đàn (mặt liếp phải cao hơn mặt đất tự nhiên từ 50 cm đến 80 cm và bề rộng mặt liếp 4m) bề rộng mương phải đào từ 3,5 m đến 5,5m. Theo yêu cầu này, dùng máy xúc PC 100 cho hiệu qủa kinh tế cao hơn so với thủ công. Máy keó Challenger 35 công suất 170 mã lực kéo theo dàn cày lên liếp để làm đất trồng tràm đạt năng suất khá cao. Chẳng hạn ở những vùng đất cao, việc làm đất trồng tràm chỉ cần đào những đường mương để xổ phèn và là đường vận chuyển cây con cho trồng rừng. Mặt liếp từ 6m đến 8m, mương rộng 1,5 , sâu 0.5 m, là kiểu thiết kế mương liếp trồng tràm đang được các hộ nông dân trong vùng áp dụng. Với phương thức này, dùng máy kéo và dàn cày lên liếp nói trên cày 1 lượt là đạt yêu cầu, năng suất làm đất cao hơn rất nhiều so với thủ công. Cụ thể là để đào 1 đoạn mương lên liếp dài 650 m với tiết diện hình tam giác 1 cạnh 1,3 m, sâu 0,5m hết khoảng thời gian là 15 phút. Nếu 1 ngày làm 6 giờ, với khoảng cách giữa các mương là 5,3 m , thì năng suất đạt được là 6 ha( với điều kiện nền đất khô, và thực bì là tràm gió thì phải được xử lý trước). Năng suất này tương đương 500 công lao động nam đào thủ công.

Tuy nhiên, cụm thiết bị này còn một vài vấn đề chưa hợp lý( sẽ được trình bày ở phần sau) và khâu xử lý thực bì đòi hỏi phải thực hiện triệt để hơn ( đặc biệt là những diện tích có tràm gió) vì lượng đất đào đắp lên mặt liếp không đủ để triệt tiêu khả năng tái sinh chồi của tràm gió, đưng. Mặc dù vậy, nếu sử dụng máy chúng ta sẽ giải quyết được khâu tiến độ trong qúa trình làm đất trồng rừng. Điều này có ý nghĩa rất lớn trên vùng đất phèn ngập lũ, nơi mà thời gian giành cho việc làm đất trồng rừng chỉ vào khoảng 2 đến 3 tháng trong năm.

Trong tương lai, để sử dụng máy trong khâu làm đất trồng rừng có tính thuyết phục hơn, trở nên hữu ích hơn với các chủ rừng trên vùng đất phèn ở ĐBSCL cần giải quyết một số vấn đề sau:

– Về công cụ làm đất: Cần tuyển chọn, cải tiến hoặc thiết kế mới các loại dàn cày sau máy sao cho việc làm đất vừa thuận tiện vừa đáp ứng các yêu cầu kĩ thuật làm đất cho từng loại cây trồng. Đối với dàn cày lên liếp hiện nay có 2 hạn chế cần khắc phục: Một là dàn cày lên liếp trồng bạch đàn phải đạt được chiều cao mặt liếp lớn hơn so với hiện nay từ 20 cm — 30 cm. Hai là sử dụng dàn cày lên liếp 1 lần để làm đất trồng tràm ở những vùng đất cao, đáy mương cần được mở rộng ra hơn so với hiện nay từ 30 cm đến 50 cm.

– Về động lực: Cần khảo sát, đánh giá mức độ phù hợp của các loại máy đã đưa vào sử dụng. Tuyển chọn các loại đầu kéo có các tính năng kỹ thuật đáp ứng được yêu cầu làm đất, phù hợp với các yếu tố hóa tính, lý tính của đất trong vùng ĐBSCL. Có 2 yếu tố quan trọng khi tuyển chọn là: công suất máy và cơ cấu di động. Công suất của máy tuyển chọn tùy thuộc vào công cụ làm đất kéo theo. Đối với việc làm đất trồng tràm, công suất máy từ 100 mã lực đến 140 mã lực là đủ để kéo dàn cày lên liếp đang sử dụng. Cơ cấu di động nên dùng các lọai dải xích chống lầy, để kéo dài thời gian làm đất trong năm. Một điều quan trọng nữa là giá mua máy và khả năng bảo dưỡng sửa chữa phù hợp với điều kiện hiện nay ở Việt Nam, vì điều này có liên quan trực tiếp tới giá thành làm đất sau này.

Nhìn lại hiện trạng cơ giới hóa trong sản xuất nông lâm nghiệp hiện nay trên vùng đất phèn ở ĐBSCL chúng tôi thấy rằng:

Trong sản xuất lâm nghiệp, trừ khâu vận chuyển cây con và gỗ sản phẩm đã sử dụng ghe và xuồng gắn máy, còn lại các công đoạn khác đều thực hiện bằng lao động thủ công. Đành rằng việc việc sử dụng máy trong khâu chuẩn bị đất trồng rừng hiện nay không mấy dễ dàng do đơn giá lao động thủ công còn thấp, vốn đầu tư cho trồng rừng chưa cao, phần lớn diện tích đất rừng đã được chia phân tán đến các hộ gia đình, nhưng trong tương lai, diện tích đất trồng rừng được quy hoạch hợp lý, các chính sách đầu tư cho trồng rừng thay đổi đáp ứng được nhu cầu thực tế, thì việc hình thành một cụm máy liên hợp phục vụ khâu lên liếp trồng rừng trên vùng đất phèn ở ĐBSCL sẽ góp phần nâng cao chất lượng rừng trồng , giải phóng lao động thủ công trong khâu công việc nặng nhọc nhất của quá trinh trồng rừng trên vùng đất này.

Trong sản xuất nông nghiệp, ở một số khâu lao động thủ công đã được thay thế bằng máy móc, chẳng hạn như, trục đất, phóng lúa và ở một số nơi đã sử dụng máy cắt lúa. Nhưng với một số loại cây trồng đòi hỏi phải lên liếp như, Khoai mỡ, củ mì.. việc lên liếp vẫn còn bằng lao động thủ công.

Như vậy, nếu chúng ta giải quyết được khó khăn về khâu làm đất trong lâm nghiệp thì đồng thời cũng hỗ trợ cho việc phát triển nông nghiệp trong vùng, tạo ra một bước tiến trong qúa trình thực hiện mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong sản xuất Nông- Lâm nghiệp trên vùng đất phèn ở đồng bằng sông Cửu Long.

Tài liệu tham khảo

¨ Tài liệu thống kê về rừng trồng và quy hoạch trồng rừng đến năm 2010 của sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Long An – 1999

¨ Tài liệu tạm thời hướng dẫn kĩ thuật trồng rừng trên đất phèn ở đồng bằng sông Cửu Long ( Thuộc dự án ” Phát triển kĩ thuật trồng rừng trên đất phèn ở đồng bằng sông Cửu Long” )

Summary

Some features of the mechanization sowing afforestation in the acid sulphate soil region in the MekongRiverDelta.

Acid sulphate soil area represents 1/3 of the total 4 million hectares of land in the Mekong River Delta. Land preparation for afforestation in the acid sulphate soil region has its specific features and is an important step in the establishment of high quality forest plantation. This is a very hard job and is being carried out mainly by hand labour with the exception only in some cases where mechanization is applied. The use of machines in vegetation treatment brings about better results than doing by hand. (quality of the work as well as economic efficiency)In the construction of raised bands for Melaleuca leucadendron plating the use of machines is much more effective than hand labour. For step by step implementing the mechanization of site preparation for forest planting to meet the increasing requirement in the sulphate acid soil region in the Mekong river delta, more attention must be paid to selecting the machines that are suitable to soil characteristics in this region at the same time improving tools for land preparation to meet the requirements of the silvicultural techniques and at the same time attain high economic efficiency.